تاریخچه دارالشفا امام رضا(ع) | از همسایگی با سرای ناصری تا بالا خیابان
به‌مناسبت سالروز تأسیس بنای جدید آن در سال ۱۳۵۹ خورشیدی، روایتی از تغییر مکان‌ها وساخت ساختمان‌های تازه برای درمانگاه حضرتی آماده کرده‌ایم.
سیدی | شهرآرانیوز، دارالشفای حضرتی با مراجعه‌کنندگان بسیار -که هر‌روز تن رنجور، اما دل پرامیدشان را به آستان حضرتش می‌آورند تا زنگار رنج و بیماری از تن بزدایند- قدمتی چند‌قرنی دارد. شاهان، تاج‌داران، زائران و دلدادگان زیادی با هر سِمت و مرتبتی در طول تاریخ تلاش کرده‌اند بر امکانات این فضا -که نخستین درمانگاه و بیمارستان ارض‌اقدس محسوب می‌شده است- بیفزایند؛ با این‌همه در تقویم‌ها، امروز -یعنی ۲۱مرداد ۱۳۵۹ خورشیدی- را سالروز تأسیس آن نوشته‌اند و این تاریخ نه به قدمت تاریخ دارالشفا که تنها به ساخت ساختمان جدید آن پس از انقلاب اشاره می‌کند؛ البته این تنها‌ساختمان دارالشفای حضرتی نبوده و برابر اسناد برجای‌مانده تاریخی، این بیمارستان مکان‌های مختلفی را در مشهد تجربه کرده و هر‌بار در زمانه‌ای بنا به دلایلی جابه‌جا شده است. سطر‌های بعدی روایت مختصری است از همین جابه‌جایی‌ها و ساختمان‌ها و مکان‌های مختلفی که دارالشفا در کوچه‌پس‌کوچه‌های مشهد قدیم داشته است.
«دارالشفای حضرتی» و همسایگی با «سرای ناصری»
اسناد و مکتوبات تاریخی می‌گویند دارالشفای حضرتی که به‌قولی سنگ بنای آن را گوهرشاد‌خاتون نهاده، نخست در حوالی سرای ناصری، جایی در بازار قدیم مشهد و در نزدیکی مدرسه «دو‌در» و «پریزاد» قرار داشته است. این درمانگاه با اینکه بعد‌ها و در دوره صفوی با تغییرات بسیاری در فضا، امکانات و ساختار روبه‌رو می‌شود، باز هم در همین مکان باقی می‌ماند. در‌واقع صفویان همه همت خود را بر بهبود وضعیت درمانی آن متمرکز می‌کنند، آن‌چنان که پزشکان و اطبای نامداری، چون حکیم عمادالدین محمود‌بن‌مسعود‌شیرازی -مشهور به «بقراط زمان» - را به‌خدمت در آن می‌گمارند تا رسیدگی به بیماران و مراجعه‌کنندگان بیشتر شود.
انتقال دارالشفا به بالاخیابان
دارالشفای حضرتی از دوره صفوی تا نیمه دوره قاجار همچنان در همان نشانی نخستین خود قرار دارد، اما پس‌از‌آن تغییر‌مکان می‌دهد. برابر مکتوبات تاریخی در سال۱۲۷۷قمری (۱۲۳۹خورشیدی) با پیگیری‌های مشیرالدوله که به‌تازگی از سوی ناصرالدین‌شاه قاجار سمت نایب‌التولیه‌ای آستان‌قدس‌رضوی را دریافت کرده بود، ساختمان جدیدی برای دارالشفای حضرتی ساخته می‌شود؛ در‌واقع با‌توجه‌به افزایش جمعیت زائر و مجاور در این دوره و فرسودگی ساختمان نخستین، زمینی در محدوده سرای ملک، واقع در بالاخیابان، مقابل مدرسه علمیه نواب، به ساخت این مکان تازه اختصاص پیدا می‌کند.
البته عمر مشیرالدوله کفاف تماشای ساختمان تازه را نمی‌دهد و دارالشفای حضرتی پس از مرگ او، توسط پسرش، محمدصادق‌خان، سقف و ستون می‌خورد. در این دوره سوای ساختمان برای دارالشفا، در آن امکانات متفاوت دیگری مانند باغچه و فضای سبز نیز ایجاد می‌کنند. در نقشه «ذوالفقارخان» که سال۱۲۸۴قمری (۱۲۴۶خورشیدی) و هم‌زمان با سفر ناصرالدین‌شاه به مشهد کشیده شده است، می‌توان در محدوده نقش‌خورده برای دارالشفا، جای چهار باغچه را مشاهده کرد.
علینقی حکیم‌الممالک نیز در «روزنامه سفر خراسان» درباره این ساختمان تازه می‌نویسد: «وضع باغچه‌ها و حجرات مریض‌خانه مقبول طبع ملوکانه گشته، مبلغی به خدام و مستحقین دارالشفا به رسم انعام احسان فرمودند.» دارالشفا در این دوران دارای ۲۴ خدمه است که تعداد این نیرو‌ها تا سال۱۲۹۱ به سی نفر افزایش می‌یابد و مشاغل تازه‌ای مانند کحال (چشم‌پزشک)، دواساز (داروساز)، دواجوش (جوشاننده داروهای‌گیاهی) و دربان (نگهبان) به شغل‌های قبلی آن افزوده می‌شود.
با‌این‌حال، شرایط دارالشفا که ریاست آن را در این دوره ابوالحسن‌میرزای شیخ‌الرئیس بر عهده دارد، حتی با وجود ساختمان و امکانات تازه، به‌دلیل سوء‌مدیریت با مشکلاتی روبه‌رو می‌شود. این مسئله شاه صاحبقران قاجاری را وا می‌دارد تا ابوالحسن‌میرزای شیخ‌الرئیس را عزل و به جای او، محمدحسن‌خان ملک‌الحکما را بر این جایگاه بنشاند.
موقعیت «دارالشفای حضرتی»
(شربت خانه) در نقشه «ذوالفقار خان»
این اتفاق در سال۱۳۰۰ قمری (۱۲۶۲ خورشیدی) رقم می‌خورد. البته ناگفته نماند که در همان دوران ریاست ابوالحسن‌میرزا، اتفاق‌های خوبی در زمینه گسترش و استفاده از طب نوین توسط علی‌اکبرخان نفیسی، مشهور به «ناظم‌الاطبا»، صورت می‌گیرد ولی با‌این‌همه چشم شاه قاجار را پر نمی‌کند.
ملک‌الحکما وضعیت نابسامان دارالشفای حضرتی را سامان می‌دهد و داروخانه‌ای نزدیک حمام مهدی‌قلی‌بیگ (حمام شاه) بنا می‌کند. برابر اسناد این داروخانه نخستین داروخانه مشهد بوده که خارج از ساختار حرم‌مطهر‌رضوی قرار داشته است. اداره دارالشفای حضرتی تا پایان دوره قاجار، با اندکی فراز‌و‌فرود، به همین شکل تداوم پیدا می‌کند و افرادی نظیر مرتضی‌قلی‌خان طباطبایی‌نائینی، سیدجواد ظهیرالاسلام و دکتر امیرخان امیرعلم، رئیس بهداری ژاندارمری، بر روند فعالیت این مرکز تأثیر مثبت می‌گذارند.
برای نمونه در سال۱۲۹۶خورشیدی دکتر امیراعلم با هزینه شخصی خود این مرکز را سامان می‌دهد و ساختمان آن را مرمت می‌کند. همچنین امور مالی و اجرایی نظم می‌گیرد و تجهیزات تازه‌تری برای درمان بیماران فراهم و بخش‌های گوناگون درمانگاه نظیر اتاق بیماران و پزشکان و محل تهیه دارو نیز از یکدیگر جدا می‌شود.
دارالشفا و سومین تغییر مکان
ساختمان دارالشفای حضرتی برای سومین مرتبه در دوره پهلوی اول تغییر‌مکان می‌دهد و به باغی معروف به باغ حاج‌بی‌بی در باغ‌های عشرت‌آباد و نزدیک دروازه بالاخیابان منتقل می‌شود؛ البته این مکان موقتی است؛ زیرا مرحوم محمدولی‌خان اسدی، نایب‌تولیه وقت، تصمیم می‌گیرد ساختمان دیگری درخور نام حضرت‌رضا (ع) در مشهد بنا نهد.
روایت است که در سال۱۳۰۹خورشیدی مرحوم محمدولی‌خان اسدی، نایب‌تولیه، مریض‌خانه فعلی را موقتا به محل وسیع‌تر و بهتری انتقال می‌دهد تا بنای جدیدی که قرار بوده است ساخته شود، به پایان برسد؛ بنابراین، از طرف آستانه محلی موقت در باغ معروف عشرت‌آباد، نزدیک دروازه بالاخیابان تهیه می‌شود و دارالشفا را به آنجا می‌برند و محل قبلی نیز تا مدتی اجاره داده می‌شود، ولی بعدا قسمتی از آن را به درمانگاه رازی واگذار می‌کنند که درمانگاه همچنان در آنجا دایر است.
مراسم احداث بنای دارالشفای حضرتی. سال ۱۳۰۹ یا ۱۳۱۰ خورشیدی در «باغ حاج بی بی»
ادغام دارالشفا با بیمارستان امام‌رضا (ع)
سال۱۳۱۳خورشیدی دارالشفای حضرتی به بیمارستان شاهرضا (امام رضا (ع) فعلی) منتقل و در آن ادغام می‌شود. از سال۱۳۲۷ نیز مریض‌خانه حضرت بار دیگر با همان نام قبلی و به شکل مستقل، در طبقه بالای مهمان‌سرای حرم مطهر در بست شیخ طوسی کار خود را از سرمی‌گیرد، اما از این پس و برای مدت کوتاهی دوباره با تخریب مهمان‌سرا، به دارالحکمه در ضلع جنوبی صحن عتیق انتقال پیدا می‌کند.
ساختمان تازه دارالشفا پس از انقلاب‌اسلامی
پس از پیروزی انقلاب اسلامی از اواخر سال۱۳۵۸خورشیدی، ساختمان جدید دارالشفا در سه طبقه، متصل به صحن آزادی در بست پایین‌خیابان ساخته و در ۲۱ مرداد۱۳۵۹ افتتاح می‌شود و از سال۱۳۷۱ نیز زیر نظر مؤسسه خدمات درمانی آستان‌قدس قرار می‌گیرد.
سال۱۳۷۹ مکان درمانگاه را برای پاره‌ای رسیدگی‌های ساختمانی به‌طور موقت به محل درمانگاه رازی در بست بالاخیابان منتقل می‌کنند و از سال۱۳۸۸ دوباره به همان مکان قبلی که به چهار‌طبقه افزایش فضا داده بود، باز می‌گردد. این مرکز اکنون دارای بخش‌های گوناگون خدمات پزشکی مانند درمانگاه‌های عمومی و تخصصی، اورژانس و فوریت‌های پزشکی، اطفال و سرم‌تراپی، دندان‌پزشکی، رادیولوژی، آزمایشگاه، داروخانه و بینایی‌سنجی است.
نمایی از درمانگاه رازی در دهه ۵۰ قرن ۱۴ خورشیدی
دیدگاه های ارسال شده توسط شما، پس از تائید توسط شهرآرانیوز در سایت منتشر خواهد شد.
نظراتی که حاوی توهین و افترا باشد منتشر نخواهد شد.
